2. C¸C PH­¬NG TIÖN TU TÕ. VD1

1.2. C¸c ph­¬ng tiÖn tu tõ.

VD1: B©y giê mËn míi hái ®µo

V­ên hång ®· cã ai vµo hay ch­a

MËn hái th× ®µo xin th­a

V­ên hång cã lèi nh­ng ch­a ai vµo

(ca dao)

Trªn ®©y lµ mét bµi ca dao cã néi dung chÝnh lµ mét lêi tá t×nh cña

chµng trai víi c« g¸ị C« g¸i ë ®©y cã lÏ ®· lät vµo “m¾t xanh” cña chµng.

§iÒu lµm cho chµng trai ph¶i b¨n kho¨n lµ: kh«ng biÕt c« g¸i ®· cã ng­êi yªu

hay cã chång ch­ả §Ó biÕt, chµng trai kh«ng hái th¼ng mµ chän lèi nãi Èn

dô. H×nh ¶nh “v­ên hång” Èn dô cho tr¸i tim, cho t©m hån c« g¸ị Nh­ vËy,

víi h×nh ¶nh Èn dô nµy, chµng trai võa ®¹t ®­îc môc ®Ých lµ biÕt vÒ ®êi t­ cña

c« g¸i mµ kh«ng hÒ sç sµng, võa tr¸nh ®­îc sù bÏ bµng nÕu ch¼ng may c« ®·

cã ng­êi yªu hay cã chång. Qua h×nh ¶nh Èn dô nµy, ng­êi ®äc cã thÓ thÊy

møc ®é t×nh c¶m cña hai bªn: ®ã lµ quan hÖ nam n÷ trong t×nh yªụ T×nh c¶m

Êy ®· ®ñ chÝn ®Ó lµm mét cuéc c¸ch m¹ng tõ t×nh yªu lªn h«n nh©n, song vÉn

ch­a ®ñ th©n mËt ®Ó hä cã thÓ bµy tá trùc tiÕp t×nh c¶m cña m×nh. V× vËy mµ

cã thÓ nãi, phÐp Èn dô lµ mét ph­¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®¶m b¶o phÐp lÞch sù

trong giao tiÕp.

C¸ch nãi m­în h×nh ¶nh Èn dô ®Ó diÔn ®¹t môc ®Ých, chóng ta cã thÓ

gÆp rÊt nhiÒu trong ca dao, tôc ng÷, th¬ ca cña ng­êi ViÖt. §iÒu ®ã cho thÊy

vÎ ®Ñp trong v¨n hãa øng xö cña ng­êi ViÖt: kÝn ®¸o tÕ nhÞ mµ dÔ hiÓụ

VD 2: B¸c D­¬ng th«i ®· th«i råi

N­íc m©y man m¸c ngËm ngïi lßng ta

(NguyÔn KhuyÕn)

VD3: SP1: «ng ®Ó cô ë ®©ủ

SP2: nÕu ch¼ng may «ng t«i cã thÕ nµo, th× chóng t«i ®Ó «ng

t«i ë nghÜa trang héi Hîp ThiÖn.

(Mét tin buån – NguyÔn C«ng Hoan)

§Ó chØ c¸i chÕt cña nh÷ng ng­êi th©n, hay nh÷ng bËc bÒ trªn, ng­êi

ViÖt th­êng kh«ng dïng nh÷ng tõ ng÷ chØ th¼ng sù viÖc, hoÆc nh÷ng tõ ng÷ cã

s¾c th¸i biÓu c¶m khinh thÞ, chÕ giÔu nh­ chÕt, ngoÎo… mµ dïng nh÷ng tõ

thÓ hiÖn sù kÝnh träng, th­¬ng xãt nh­: qua ®êi, tõ trÇn, vÒ giµ, hai n¨m m­¬i,

xuèng suèi vµng, khuÊt nói…

ë vÝ dô 2, NguyÔn KhuyÕn ®· dïng “th«i ®· th«i råi ” ®Ó chØ viÖc ng­êi

b¹n ®· chÕt.

VÝ dô 3, SP1 dïng “®Ó cô” ®Ó diÔn t¶ ý: ch«n ng­êi chÕt.

SP2 dïng “cã thÕ nµo” ®Ó diÔn ®¹t ý: ch¼ng may «ng t«i cã

chÕt.

C¶ hai vÝ dô trªn, qua c¸c ph­¬ng tiÖn ng«n ng÷ nãi gi¶m, nãi tr¸nh,

ng­êi ®äc cã thÓ thÊy ®­îc mét tiÒn ®Ò: quan hÖ gi÷a ng­êi nãi vµ ng­êi ®­îc

nãi tíi lµ quan hÖ ngang b»ng, th©n h÷u (VD2) hoÆc lµ quan hÖ gi÷a ng­êi

d­íi víi ng­êi trªn víi møc ®é t×nh c¶m lµ kÝnh träng, vÞ nÓ (VD2).

B¶n th©n c¸i chÕt lµ mét sù kh«ng may m¾n, ®em l¹i cho ng­êi sèng sù

nuèi tiÕc, ®au khæ. C¸ch nãi tr¸nh, nãi gi¶m nh÷ng tõ chØ th¼ng sù viÖc cã t¸c

dông gi¶m thiÓu nçi ®au, hoÆc tr¸nh kh«ng gîi l¹i nçi buån. MÆt kh¸c c¸ch

nãi Êy cßn thÓ hiÖn sù kÝnh träng víi ng­êi ®· khuÊt vµ víi th©n chñ.

VD4: Nam ®Õn líp vµ cËu ph¸t hiÖn ra m×nh quªn bót ë nhµ. CËu ho¶ng

hèt: “chÕt, kh«ng mang bót råi”.

Minh ngåi c¹nh, më hép bót, ®­a cho Nam mét c¸i: “nµy, cÇm lÊy”.

LÏ ra muèn cã bót th× Nam cã thÓ hái trùc tiÕp: “ b¹n cho m×nh m­în

mét c¸i bót”. Nh­ng Nam ®· kh«ng lùa chän c¸ch hái trùc tiÕp mµ dïng c¸ch

nãi gi¸n tiÕp. C¸ch nãi nµy cã hai t¸c dông: mét lµ th«ng b¸o cho ng­êi ngåi

c¹nh biÕt m×nh kh«ng mang bót, hai lµ ®­a ra th«ng ®iÖp: nÕu cã bót th× cho

m­în. Trong miªu t¶ th«ng th­êng ®©y ®­îc gäi lµ lêi gîi ý. Lêi gîi ý võa gi÷

®­îc thÓ diÖn d­¬ng tÝnh cña ng­êi nãi (kh«ng ph¶i nhê v¶ ng­êi kh¸c) võa

gi÷ ®­îc thÓ diÖn d­¬ng tÝnh vµ ©m tÝnh cña ng­êi nghe (cã thÓ cã bót cho

m­în, cã thÓ kh«ng cã mµ kh«ng bÞ mang tiÕng lµ ki bo, kÑt xØ). Râ rµng khi

lêi gîi ý thµnh c«ng th× c¸i ®­îc th«ng b¸o lín h¬n c¸i ®­îc nãị

Lùa chän c¸ch nãi th¼ng hay nãi vßng lµ tuú thuéc vµo t×nh huèng giao

tiÕp vµ truyÒn thèng v¨n ho¸ cña tõng d©n téc. Ng­êi Anh thiªn vÒ lÞch sù ©m

tÝnh nªn th­êng chän c¸ch nãi vßng, tøc lµ yªu cÇu gi¸n tiÕp. Ch¼ng h¹n, hä

th­êng nãi: “could you passe me the book?” (anh cã thÓ ®­a cho t«i cuèn s¸ch

®­îc kh«ng?) h¬n lµ dïng: “passe me the book” (®­a cho t«i cuèn s¸ch).

Ng­êi ViÖt l¹i thiªn vÒ lÞch sù d­¬ng tÝnh nªn ­a c¸ch nãi th¼ng h¬n. Nªn ë

mét sè tr­êng hîp, ng­êi ViÖt sÏ lùa chän c¸ch nãi thø hai (®­a cho t«i cuèn

s¸ch). Nh­ng ®Ó ®¶m b¶o phÐp lÞch sù, ng­êi ViÖt th­êng thªm mét sè yÕu tè

nh­ tiÓu tõ t×nh th¸ị VD: “anh ®­a cho t«i cuèn s¸ch nhÐ (¹, nhØ,)”. HoÆc sö

dông c¸c vÞ tõ thÝch hîp: “lµm ¬n ®­a cho t«i cuèn s¸ch nhД.

Nãi th¼ng víi ng­êi ViÖt thÓ hiÖn sù tin cËy, t×nh th©n h÷u, cßn nãi

vßng gi¸n tiÕp ®­îc hiÓu lµ kh¸ch s¸o, thiÕu tin cËỵ Ng­êi ViÖt Nam víi

lßng hiÕu kh¸ch, nhiÖt t×nh th­êng mêi mäc nh÷ng thø tù nhµ lµm ra, c¶

nh÷ng thø mµ kh¸ch kh«ng quen, kh«ng d¸m ¨n. Trong bèi c¶nh v¨n ho¸ nh­

vËy, lêi nãi th¼ng cã tÝnh ¸p ®Æt nh­: “tiÕt canh ®Êy, ngon l¾m , anh ¨n ®i” sÏ

®­îc coi lµ hiÕu kh¸ch, ch©n t×nh. Cßn nÕu nãi: “anh cã ¨n tiÕt canh kh«ng?”

sÏ bÞ coi lµ kh«ng hiÕu kh¸ch, kh«ng nhiÖt t×nh.

Tuy nhiªn trong nh÷ng t×nh huèng giao tiÕp mµ hµnh vi yªu cÇu cã tÝnh

¸p ®Æt cao, g©y tæn h¹i cho ng­êi nghe, ng­êi ViÖt vÉn dïng lèi nãi gi¸n tiÕp

®Ó ®¶m b¶o phÐp lÞch sù.

Nh­ vËy, chóng ta cã thÓ thÊy ®Ó gi÷ thÓ diÖn, ng­êi ViÖt ®· dïng nhiÒu

ph­¬ng tiÖn ng«n ng÷ nh­ c¸ch nãi Èn dô, nãi gi¶m, nãi tr¸nh, nãi vßng.

Trong giao tiÕp s­ ph¹m, nhÊt lµ trong quan hÖ thÇy – trß, ®ång nghiÖp,

gi¸o viªn – phô huynh còng rÊt cÇn ®¶m b¶o phÐp lÞch sù. Chóng ta cã thÓ ¸p

dông linh ho¹t c¸c biÖn ph¸p tu tõ cña ng«n ng÷ vµo viÖc gi¸o dôc phÈm chÊt

®¹o ®øc cho häc sinh. VÝ dô nh­ ®Ó nh¾c nhë mét häc sinh l­êi häc hoÆc hay

®i häc muén, chóng ta cã thÓ kÓ mét c©u chuyÖn t­¬ng tù (cã thÓ lÊy trong

s¸ch vë hoÆc gi¸o viªn tù nghÜ ra). Qua c©u chuyÖn ®ã, ng­êi gi¸o viªn gîi ý

gióp c¸c em tù rót ra bµi häc. Nh­ vËy, kh«ng cÇn ph¶i nªu tªn häc sinh hoÆc

nªu râ nh÷ng vi ph¹m mµ chóng ta vÉn cã thÓ nh¾c nhë, gi¸o dôc c¸c em.

C¸ch gi¸o dôc nµy kh«ng chØ t¸c ®éng ®Õn mét mµ t¸c ®éng ®Õn tÊt c¶

häc sinh, nã sÏ g©y hiÖu qu¶ tÝch cùc do gi÷ ®­îc c¶ thÓ diÖn d­¬ng tÝnh vµ

©m tÝnh cho c¸c em.

Dïng biÖn ph¸p gi¸o dôc nµo lµ tuú thuéc vµo sù linh ho¹t cña mçi gi¸o

viªn. Song thiÕt nghÜ,viÖc sö dông c¸c ph­¬ng tiÖn ng«n ng÷ tu tõ ®Ó ®¶m b¶o

phÐp lÞch sù trong d¹y häc lµ cÇn thiÕt vµ lµ biÖn ph¸p gi¸o dôc hiÖu qu¶.