2. C¸C PH¬NG TIÖN TU TÕ. VD1
1.2. C¸c ph¬ng tiÖn tu tõ.
VD1: B©y giê mËn míi hái ®µo
Vên hång ®· cã ai vµo hay cha
MËn hái th× ®µo xin tha
Vên hång cã lèi nhng cha ai vµo
(ca dao)
Trªn ®©y lµ mét bµi ca dao cã néi dung chÝnh lµ mét lêi tá t×nh cña
chµng trai víi c« g¸ị C« g¸i ë ®©y cã lÏ ®· lät vµo “m¾t xanh” cña chµng.
§iÒu lµm cho chµng trai ph¶i b¨n kho¨n lµ: kh«ng biÕt c« g¸i ®· cã ngêi yªu
hay cã chång chả §Ó biÕt, chµng trai kh«ng hái th¼ng mµ chän lèi nãi Èn
dô. H×nh ¶nh “vên hång” Èn dô cho tr¸i tim, cho t©m hån c« g¸ị Nh vËy,
víi h×nh ¶nh Èn dô nµy, chµng trai võa ®¹t ®îc môc ®Ých lµ biÕt vÒ ®êi t cña
c« g¸i mµ kh«ng hÒ sç sµng, võa tr¸nh ®îc sù bÏ bµng nÕu ch¼ng may c« ®·
cã ngêi yªu hay cã chång. Qua h×nh ¶nh Èn dô nµy, ngêi ®äc cã thÓ thÊy
møc ®é t×nh c¶m cña hai bªn: ®ã lµ quan hÖ nam n÷ trong t×nh yªụ T×nh c¶m
Êy ®· ®ñ chÝn ®Ó lµm mét cuéc c¸ch m¹ng tõ t×nh yªu lªn h«n nh©n, song vÉn
cha ®ñ th©n mËt ®Ó hä cã thÓ bµy tá trùc tiÕp t×nh c¶m cña m×nh. V× vËy mµ
cã thÓ nãi, phÐp Èn dô lµ mét ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®¶m b¶o phÐp lÞch sù
trong giao tiÕp.
C¸ch nãi mîn h×nh ¶nh Èn dô ®Ó diÔn ®¹t môc ®Ých, chóng ta cã thÓ
gÆp rÊt nhiÒu trong ca dao, tôc ng÷, th¬ ca cña ngêi ViÖt. §iÒu ®ã cho thÊy
vÎ ®Ñp trong v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt: kÝn ®¸o tÕ nhÞ mµ dÔ hiÓụ
VD 2: B¸c D¬ng th«i ®· th«i råi
Níc m©y man m¸c ngËm ngïi lßng ta
(NguyÔn KhuyÕn)
VD3: SP1: «ng ®Ó cô ë ®©ủ
SP2: nÕu ch¼ng may «ng t«i cã thÕ nµo, th× chóng t«i ®Ó «ng
t«i ë nghÜa trang héi Hîp ThiÖn.
(Mét tin buån – NguyÔn C«ng Hoan)
§Ó chØ c¸i chÕt cña nh÷ng ngêi th©n, hay nh÷ng bËc bÒ trªn, ngêi
ViÖt thêng kh«ng dïng nh÷ng tõ ng÷ chØ th¼ng sù viÖc, hoÆc nh÷ng tõ ng÷ cã
s¾c th¸i biÓu c¶m khinh thÞ, chÕ giÔu nh chÕt, ngoÎo… mµ dïng nh÷ng tõ
thÓ hiÖn sù kÝnh träng, th¬ng xãt nh: qua ®êi, tõ trÇn, vÒ giµ, hai n¨m m¬i,
xuèng suèi vµng, khuÊt nói…
ë vÝ dô 2, NguyÔn KhuyÕn ®· dïng “th«i ®· th«i råi ” ®Ó chØ viÖc ngêi
b¹n ®· chÕt.
VÝ dô 3, SP1 dïng “®Ó cô” ®Ó diÔn t¶ ý: ch«n ngêi chÕt.
SP2 dïng “cã thÕ nµo” ®Ó diÔn ®¹t ý: ch¼ng may «ng t«i cã
chÕt.
C¶ hai vÝ dô trªn, qua c¸c ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ nãi gi¶m, nãi tr¸nh,
ngêi ®äc cã thÓ thÊy ®îc mét tiÒn ®Ò: quan hÖ gi÷a ngêi nãi vµ ngêi ®îc
nãi tíi lµ quan hÖ ngang b»ng, th©n h÷u (VD2) hoÆc lµ quan hÖ gi÷a ngêi
díi víi ngêi trªn víi møc ®é t×nh c¶m lµ kÝnh träng, vÞ nÓ (VD2).
B¶n th©n c¸i chÕt lµ mét sù kh«ng may m¾n, ®em l¹i cho ngêi sèng sù
nuèi tiÕc, ®au khæ. C¸ch nãi tr¸nh, nãi gi¶m nh÷ng tõ chØ th¼ng sù viÖc cã t¸c
dông gi¶m thiÓu nçi ®au, hoÆc tr¸nh kh«ng gîi l¹i nçi buån. MÆt kh¸c c¸ch
nãi Êy cßn thÓ hiÖn sù kÝnh träng víi ngêi ®· khuÊt vµ víi th©n chñ.
VD4: Nam ®Õn líp vµ cËu ph¸t hiÖn ra m×nh quªn bót ë nhµ. CËu ho¶ng
hèt: “chÕt, kh«ng mang bót råi”.
Minh ngåi c¹nh, më hép bót, ®a cho Nam mét c¸i: “nµy, cÇm lÊy”.
LÏ ra muèn cã bót th× Nam cã thÓ hái trùc tiÕp: “ b¹n cho m×nh mîn
mét c¸i bót”. Nhng Nam ®· kh«ng lùa chän c¸ch hái trùc tiÕp mµ dïng c¸ch
nãi gi¸n tiÕp. C¸ch nãi nµy cã hai t¸c dông: mét lµ th«ng b¸o cho ngêi ngåi
c¹nh biÕt m×nh kh«ng mang bót, hai lµ ®a ra th«ng ®iÖp: nÕu cã bót th× cho
mîn. Trong miªu t¶ th«ng thêng ®©y ®îc gäi lµ lêi gîi ý. Lêi gîi ý võa gi÷
®îc thÓ diÖn d¬ng tÝnh cña ngêi nãi (kh«ng ph¶i nhê v¶ ngêi kh¸c) võa
gi÷ ®îc thÓ diÖn d¬ng tÝnh vµ ©m tÝnh cña ngêi nghe (cã thÓ cã bót cho
mîn, cã thÓ kh«ng cã mµ kh«ng bÞ mang tiÕng lµ ki bo, kÑt xØ). Râ rµng khi
lêi gîi ý thµnh c«ng th× c¸i ®îc th«ng b¸o lín h¬n c¸i ®îc nãị
Lùa chän c¸ch nãi th¼ng hay nãi vßng lµ tuú thuéc vµo t×nh huèng giao
tiÕp vµ truyÒn thèng v¨n ho¸ cña tõng d©n téc. Ngêi Anh thiªn vÒ lÞch sù ©m
tÝnh nªn thêng chän c¸ch nãi vßng, tøc lµ yªu cÇu gi¸n tiÕp. Ch¼ng h¹n, hä
thêng nãi: “could you passe me the book?” (anh cã thÓ ®a cho t«i cuèn s¸ch
®îc kh«ng?) h¬n lµ dïng: “passe me the book” (®a cho t«i cuèn s¸ch).
Ngêi ViÖt l¹i thiªn vÒ lÞch sù d¬ng tÝnh nªn a c¸ch nãi th¼ng h¬n. Nªn ë
mét sè trêng hîp, ngêi ViÖt sÏ lùa chän c¸ch nãi thø hai (®a cho t«i cuèn
s¸ch). Nhng ®Ó ®¶m b¶o phÐp lÞch sù, ngêi ViÖt thêng thªm mét sè yÕu tè
nh tiÓu tõ t×nh th¸ị VD: “anh ®a cho t«i cuèn s¸ch nhÐ (¹, nhØ,)”. HoÆc sö
dông c¸c vÞ tõ thÝch hîp: “lµm ¬n ®a cho t«i cuèn s¸ch nhД.
Nãi th¼ng víi ngêi ViÖt thÓ hiÖn sù tin cËy, t×nh th©n h÷u, cßn nãi
vßng gi¸n tiÕp ®îc hiÓu lµ kh¸ch s¸o, thiÕu tin cËỵ Ngêi ViÖt Nam víi
lßng hiÕu kh¸ch, nhiÖt t×nh thêng mêi mäc nh÷ng thø tù nhµ lµm ra, c¶
nh÷ng thø mµ kh¸ch kh«ng quen, kh«ng d¸m ¨n. Trong bèi c¶nh v¨n ho¸ nh
vËy, lêi nãi th¼ng cã tÝnh ¸p ®Æt nh: “tiÕt canh ®Êy, ngon l¾m , anh ¨n ®i” sÏ
®îc coi lµ hiÕu kh¸ch, ch©n t×nh. Cßn nÕu nãi: “anh cã ¨n tiÕt canh kh«ng?”
sÏ bÞ coi lµ kh«ng hiÕu kh¸ch, kh«ng nhiÖt t×nh.
Tuy nhiªn trong nh÷ng t×nh huèng giao tiÕp mµ hµnh vi yªu cÇu cã tÝnh
¸p ®Æt cao, g©y tæn h¹i cho ngêi nghe, ngêi ViÖt vÉn dïng lèi nãi gi¸n tiÕp
®Ó ®¶m b¶o phÐp lÞch sù.
Nh vËy, chóng ta cã thÓ thÊy ®Ó gi÷ thÓ diÖn, ngêi ViÖt ®· dïng nhiÒu
ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ nh c¸ch nãi Èn dô, nãi gi¶m, nãi tr¸nh, nãi vßng.
Trong giao tiÕp s ph¹m, nhÊt lµ trong quan hÖ thÇy – trß, ®ång nghiÖp,
gi¸o viªn – phô huynh còng rÊt cÇn ®¶m b¶o phÐp lÞch sù. Chóng ta cã thÓ ¸p
dông linh ho¹t c¸c biÖn ph¸p tu tõ cña ng«n ng÷ vµo viÖc gi¸o dôc phÈm chÊt
®¹o ®øc cho häc sinh. VÝ dô nh ®Ó nh¾c nhë mét häc sinh lêi häc hoÆc hay
®i häc muén, chóng ta cã thÓ kÓ mét c©u chuyÖn t¬ng tù (cã thÓ lÊy trong
s¸ch vë hoÆc gi¸o viªn tù nghÜ ra). Qua c©u chuyÖn ®ã, ngêi gi¸o viªn gîi ý
gióp c¸c em tù rót ra bµi häc. Nh vËy, kh«ng cÇn ph¶i nªu tªn häc sinh hoÆc
nªu râ nh÷ng vi ph¹m mµ chóng ta vÉn cã thÓ nh¾c nhë, gi¸o dôc c¸c em.
C¸ch gi¸o dôc nµy kh«ng chØ t¸c ®éng ®Õn mét mµ t¸c ®éng ®Õn tÊt c¶
häc sinh, nã sÏ g©y hiÖu qu¶ tÝch cùc do gi÷ ®îc c¶ thÓ diÖn d¬ng tÝnh vµ
©m tÝnh cho c¸c em.
Dïng biÖn ph¸p gi¸o dôc nµo lµ tuú thuéc vµo sù linh ho¹t cña mçi gi¸o
viªn. Song thiÕt nghÜ,viÖc sö dông c¸c ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ tu tõ ®Ó ®¶m b¶o
phÐp lÞch sù trong d¹y häc lµ cÇn thiÕt vµ lµ biÖn ph¸p gi¸o dôc hiÖu qu¶.